Schweizerdeutsch & Alemannisch (ohne Schwäbisch) (Dialekte)
Zwitserduits & Alemannisch (zonder Zwabisch) (dialecten)
Swiss German & Alemannic (without Swabian) (dialects)
Inleiding
Dit samenstelling toont sommige linguïstische aspecten aan.
Standardduits: (Standarddeutsch): officiële schrijftaal in Duitsland en verdere landen.
Wij vermijden het begrip „Hochdeutsch“ (hoogduits) omdat het verwarrend is (b. v. hoogduitse dialecten).
Regionale variëteiten
Grove indeling in ongeveer 10 dialectgroepen / Alemannische streektalen:
In Zwitserland: Zurich, Bern, Bazel, St. Gallen, Binnen-Zwitserland, Grauwbunden, Wallis.
Buiten Zwitserland: Liechtenstein (FL), Voorarlberg, Zwarte Woud.
In de dialectcontinuüm worden tot aan 100 dialecten onderscheiden.
In dit samenstelling wordt de uitspraak gegeven voor de agglomeratie Zurich.
Hoogalemannisch + hoogstalemannisch: Zwitserland (Duitstalige geweest zonder Samnaun), Liechtenstein, Oostenrijk (Arlberg).
Nederalemannisch (wordt steeds minder belangrijk): Duitsland (zuidelijkst), Oostenrijk (Voorarlberg), Frankrijk (Elzas), Italië (noordelijkst), Venezuela (Alemán Coloniero: uitstervend).
In de stad Bazel wordt Nederalemannisch gesproken, zie hieronder.
Alemannisch taalgebied (zie kaart)
Alemannisch |
overig Opperduits |
Middel Duits |
overige Germaanse (streek-)talen |
overige talen |
Nederalemannisch (geel) - Opperrijn-Alemannisch - Bodenmeer-Alemannisch - Voorarlbergisch - Elzassisch Hoogalemannisch (oranje) - Zwitserduits (Bern, - Liechtensteenisch - Arlbergisch - Zwartwoudisch Hoogstalemannisch (rood) Bern Opperland, Wallis, |
Zwabisch (magenta)
Beiers - Noord Beiers (lichtgroen) -
Centraal Beiers - Zuid Beiers (donkergroen)
Frankisch - Oost-Frankisch - Zuid-Frankisch |
(blauw) (von West
Rijnse Waaier: - Ripuarisch / Keuls - Letzebuergesch / Luxemburgisch - Moeselfrankisch - Rijnfrankisch
Thuringisch Saksisch Berlijnisch Nederslaskisch |
Nederduits (oker)
Nederlands (lichtgrijs)
(West-)Fries (donkergrijs)
Limburgs (lichtoker)
|
Romanse talen (grijs) - Frans - Italiaans - Raeto-Romaans
Slavisch (grijs) |
Woordenschat
Vele Zwitserduits woorden hebben equivalenten in het Standaardduits, b. v.
· hu:z̊ --> Haus (huis)
· χalb --> Kalb (kalf)
In sommige woorden zijn de equivalenten moeilijk te detecteren, b. v.
· wʏətig --> wütend (woedend)
· ʏbərχo: --> bekommen (ontvangen, krijgen)
· li:slig --> leise (zacht, zwak, stilletjes, fluisterig)
· dunʃtig --> Donnerstag (donderdag) , ook: dunstig (dampig)
· χʏŋəl --> Kaninchen (konijn)
Enkele Zwitserduitse woorden zonder standaardduitse equivalenten hebben equivalenten in het Nederlands, b. v.: sakgəld -> zakgeld, ʃlipfə -> slippen, krætli -> kratje, ʦæmələpərə -> samen-lebberen (figuratief)) of Nederlands dialecten (b. v. rugələ -> roegelen).
Typisch Zwitsere woorden: --> Helvetismen, b. v.:
· lupfə (op)tillen (Hosenlupf: worstelen: iemand aan de broek omhoogheffen)
· garaʒɪst (herkomst: Frans) (-> automonteur, garagenmonteur, automecanicien)
· jas (-> kaartspeel met 36 kaartjes (Hart Ruit Klaver Schop Boer Vrouw Heer): cf klaverjassen, puntjassen, kruisjassen; jasə(-> pandoeren, „Jass“ spelen).
Begroeting:
· grʏəʦi (mitənand) (u-vorm) - sali ʦæmə (jij-vorm)
Afscheid nemen van iemand:
· uf widərluegə, adiø (mitənand) (u-vorm) - tʃaʊ̯, tʃʏs (ʦæmə) (jij-vorm)
Zwitserduits gebruikt meer Franse woorden dan standaardduits, b. v.:
· velo fiets (rijwiel, tweewieler) (Frans: vélo; standaardduits: Fahrrad, Rad, Zweirad)
· trotwa:r stoep, trottoir (Frans: trottoir; standaardduits: Bürgersteig, Gehsteig)
Dichtbij de franstalige grens (Romandie) komen gallicismen voor.
Enkele woorden kunnen gelijk en anders gebruikt worden dan in standaardduits, b. v.:
· də altag (gelijk als standaardduits: der Alltag) de sleur, het alledagsleven, de weekdag
· altag (verschillend van standaardduits) alle dagen, elke dag, altijd.
·
sekretær (in Zwitserduits frequenter:
secretaire (werktafel / meubel),
in standdaardduits frequenter: secretaris (ambtenaar).
Werkwoorden met „aanvoegsels“ worden vaak gebruikt:
· u:f tuə (in plaats van: øfnə) openen / open doen
· ʦuə tuə (in plaats van: ʃlʏ:sə) sluiten / dichtdoen
Sommige woorden worden reginaal gebruikt, b. v.:
· hudlə regenen, hozen, plenzen, roezen (onweer)
· fərhudlət gehavend, versjofeld, stukgescheurd, onverzorgd, versleten, verregend
· bʏtʃgi (streek Zurich) – groɪ̯pʃi (streek Bern) klokhuis (van en fruit)
· əs hæt mi(χ) gliʦt Ik lig ziek in bed
De register is vaak informeel, bijna vulgair b. v.:
· ʃnudərlumpə snotlap, in plaats van nastuəχ zakdoek(je)
· saɪ̯χə zeiken / plenzen, in plaats van bislə / rəgnə plassen /regenen
· hundsfərloχətə
(letterlijk: een dode hond onder de grond stoppen) evenement van minste
belang (pejoratief)
Regionale specialiteiten:
rok: algemeen: gelijk als in standaardduits (-> rok for vrouwen), uitzondering BE (-> jas for mannen: colbert).
Het Zwitserduits gebruikt meer stopwoorden (= overbodig, weglaatbaar) en „kukel woorden“ (= ongedefinieerd, plaatshouder) dan standaardduits.
Het Zwitserduits vormt samenstellingen (composities) gelijk als het standaardduits; samenstellingen lijken soms meer op de standaardtalige equivalenten, b. v.:
rɔs – pfærderənə Pferd – Pferderennen paard – paardenrennen / paardenrace / rensport
χilə – χirχəlati:n Kirche – Kirchenlatein kerk – Kerklatijn.
Dat lijkt op Nederlandse vorming:
wiel – reuzenrad (niet: joekel wiel) ,
(wiel --> wheel (Engels); rad --> Rad (Duits: Riesenrad).
Sommige woorden kunnen intensiverend gebruikt worden:
χaɪ̯bə guət heel goed (oorspronkelijk: χaɪ̯b = ros / paard: Gaul (Duits) <-- caballo (Romaans);
maar: χaɪ̯bə (werkwoord) spoeden, hollen, zich haasten, hard lopen, opschieten
Vloektirades zijn mogelijk, b. v.:
huərəgopfərtamihuərəsekəlsiəχnonemal
letterlijk: hoer(en) God verdoem me hoer(en) klootzak sukkel nog een keer.
Uitspraak
De uitspraak van de meesten woorden wijkt in Zwitserduits van de standaardduitse uitspraak af.
Systematische vervormingen:
-> monoftongering / diftongering,
-> enkele vocalen een beetje anders uitgesproken (b. v. lenis versus fortis),
-> endingen verdwijnen (afkapping),
-> medeklinker worden ingevoegd (hiaten vermijden).
Voorbeelden:
· fogəl (standaardduits: fo:gəl) vogel
· wagə (standaardduits: wa:gən) wagen, voertuig
· mu:r (Mauer) muur
· hʏ:sər (Häuser) huizen
· briəf (standaardduits: bri:f) brief
· wʏsə (wissen) weten
· χʏʦlə (kitzeln) kietelen
· sumər (Sommer) zomer
· ʃtaɪ̯ (Stein) steen
· wi: (Wein) wijn
· χli: (klein) klein
· nø:χ (nahe) naar
· ru:χ (rauh) ruw
· tuŋkəl (dunkel) donker, duister
· pu:r (Bauer) boer
· purʃ (Bursche) bink, knaap
· æntli (endlich) eindelijk
· tanʦə (standaardduits: thanʦən) dansen
· tʏkə / dukə (ducken)
duiken, intrekken, zich bukken
(in Duits & Zwitserduits steeds regelmatig vervoegd)
Klemtoon middels uitrekking:
· də dæ: (standaardduits: dieser) deze, die
· ər æ:r (standaardduits: er) hij
· da da: (standaardduits: hier, da) hier
Zwitserduitse uitspraak is vaak bijna als de middelhoogduitse uitspraak, b. v.
middelhoogduits vuoz, Zwitserduits fuəz̊, Standardduits Fuss, Nederlands voet.
Soms heeft een woord regionaal verschillende uitspraken, b. v.:
frʏənər (streek Zurich) – frʏəχər (streek Bern) vroeger, toen, in vroegere tijd.
De lengte van een klinker kan de betekenis veranderen, b. v.
ʃpilʦʏg (enkelvoud = meervoud) Spielzeug/e, speelgoed/speeltje/speeltuigen
ʃpi:lʦʏ:g Spielzüge: combinaties (sport) / zetten (spel) (enkelvoud: ʃpi:lʦu:g)
ʃpilʦʏg isəba:n Spielzug (Holzbahn ...): speeltrein (voor kinderen)
Zwitserduits gebruikt meer assimilatie dan standaardduits:
· simər (sind wir) zijn we
· saŋkalə (St. Gallen) Sint Gallen
Op het platteland „assimileren“ de lieden meer dan in de steden.
Formulering
Zwitserduits heeft minder taalcultuur dan standaardtaal en vervalt soms tot overdrijvingen, b. v.:
iχ arbaɪ̯tə mit pfʏdər ʦæmə diə knap ʦu də windlə us sind.
letterlijk: Ik werk samen met peuters die nipt uit de luiers zijn.
betekenis: Aan de werkplaats zijn mijn collega’s jong en onervaren.
sta: (staan) kan voor beweging gebruikt worden:
sta: as fənʃtər (Stell dich ans Fenster) Ga bij het raam staan.
In plaats van gʃlosni tʏrə zeggen enkele sprekers ʦuəi tʏrə (gesloten deuren).
Op dezelfde manier: offəni fənstər oftewel offi fənstər (geopende ramen).
Meerdere Duitse dialecten (b. v. Hamburg) kennen dit verschijnsel (zue Türen, auffe Fenster).
Taalniveaus
In de Deutschschweiz spreken de autochtonen meestal Zwitserduits (b. v. ook in rechtszittingen) tenzij er is iemand bij die de dialect niet verstaat. Schrijftaal wordt gesproken om teksten voor te lezen en in meerderheid in de scholen opdat de scholieren standaardduits leren.
|
exempli gratia |
uitspraak-opmerking |
standaardduitse spelling |
Das ist täglich mein Haus. |
|
standardtaal |
Das ɪst tɛːklɪç maɪ̯n haʊ̯s |
officieel volgens Duden-woordenboek |
tussentaal |
Das ɪst tæ:gliχ maɪ̯n haʊ̯s |
Zwitserhoogduits |
streektaal |
Das isd tægliχ min hu:z̊ |
ongebruikelijk, b. v. anderstalige |
dialect |
Das iʃ tægliχ mis hu:z̊ |
autochtone spreker |
Nederlands |
Dat is dagelijks mijn huis. |
|
Zwitserland will niet de 17de deelstaat van Duitsland of de 10de deelstaat van Oostenrijk zijn; daarom spreken Zwitsers anders dan andere Duitstalige.
Grammatica
Spelling
Voor Zwitserduits is er geen gestandaardiseerde spelling gedefinieerd.
Substantieven
Het genus van de substantieven is voor bijna alle woorden gelijk als in het standaardduits.
Uitzonderingen, b. v. də ʃnæk m. (die Schnecke, de slak), s tram n. (die Tram, de tram).
Er zijn geen simpele regels voor de vorming van de pluralis; de tabel wijst hints aan:
standaardduits |
Zwitserduits |
|
-e |
-{} |
vaak met umlaut |
-er |
-ər |
umlaut gelijk aan standaardduits |
-(e)n |
-ə of -{} |
soms met umlaut |
-s |
-s of -{} |
zonder umlaut |
-{} |
-{} |
vaak met umlaut |
-{} nulpluralis (meervoud = enkelvoud)
Soms verschilt de vorm naar gelang van de situatie, b. v. datief pluralis:
sit ja:rə (al jaren) versus sit 5 ja:r (sinds 5 jaar)
Verbuiging (declinatie) van substantieven
Zwitserduits heeft voor naamwoorden twee naamvallen, voor persoonlijk voornaamwoorden drie naamvallen.
nominatief = 1e naamval |
--> grondvorm |
accusatief = 4e naamval |
vorm: meestal = nominatief --> grondvorm |
datief = 2e naamval |
|
genitief = 3e naamval |
ongebruikelijk, b. v. in zinswendingen: her des haʊ̯səs (-> heer des huizes) |
|
enkelvoud |
pluralis |
||
|
mannelijk |
vrouwelijk |
onzijdig |
|
bepaald lidwoord |
|
|
|
|
grondvorm |
də |
d |
s |
d |
datief |
em |
də(r) |
em |
də |
onbepaald lidwoord |
|
|
|
|
grondvorm |
ən |
ə |
əs |
{} |
datief |
əmə(nə) |
ənərə |
əmə(nə) |
{} |
Verbuiging (declinatie) van adjectieven
Soms zijn er meerdere vormen mogelijk:
di aɪ̯g(ə)ni maɪ̯nig oftewel di aɪ̯gə maɪ̯nig --> de eigen mening
Genitief
Das han iχ minər læptig nonig ərləbt. --> Dat heb ik nog nooit meegemaakt in mijn leven.
Zinnen met genitief in standaardduits worden herformuleerd, b. v. met datief:
Der Junge, dessen Spielsachen kaputt gingen, ...
Də buəb dəm d spi:lsaχə kaput gangə sind... (De jongen wiens speelgoed waren gebroken,...)
Die Frau, deren Mann gestorben ist, ...
D frau dərə də ma: gʃtorbə iʃ ... (De vrouw wier echtgenoot is overleden,...)
Verba
--> vervoeging (zie onderin)
Beleefdheid
Beleefdheidsvorm (vousvoyeren) in het algemeen:
gelijk als in standaardduits, si: (-> U/ gij) + werkwoord (3e
persoon) meervoud.
Uitzondering: BE (regio Bern):
i:r (betoond) / ər (onbetoond)
(-> jullie) + werkwoord (2e persoon) meervoud.
Zinsbouw
Zinnen zonder subject zijn mogelijk, b. v.:
Ufs ma:l iʃ widər ʃø:ns vætər. (-> Opeens is er weer een stralende dag.)
In standaardduits is de subject es nodig: Auf einmal ist es wieder schönes Wetter.
Eufonie beïnvloet de zinsbouw, b. v.:
Das tuət jedi fersiχərig gli:χ handhabə.
letterlijk: Dat doet iedere verzekering gelijk handhaven.
Das handhabt jedi fersiχərig gli:χ (correct maar moeilijk uit te spreken)
Dat behandelt elke assurantie op die manier.
Persoonlijk voornaamwoord
|
persoon |
nominatief |
accusatief |
datief |
wederkerend |
|
1e |
iχ |
mi(χ) |
mir |
|
enkelvoud |
2e |
du |
di(χ) |
dir |
|
|
3e m./ n./ v. |
ær / æs / si |
in / əs / si |
im / im / ire |
siχ |
|
1e |
mir |
ɔɪ̯s |
|
|
meervoud |
2e |
ir |
ɔɪ̯ |
|
|
|
3e |
si |
si |
inə |
siχ |
Betoonde en onbetoonde vormen zijn hierboven gemakshalve niet onderscheiden.
Bezittelijk voornaamwoord
|
persoon |
nominatief / accusatief |
datief |
||||
|
|
m. |
n. |
v. / meervoud |
m. / n. |
v. |
meervoud |
|
1e |
min |
mis |
mini |
mim |
minərə |
minə |
enkelvoud |
2e |
din |
dis |
dini |
dim |
dinərə |
dinə |
|
3e m. n. |
sin |
sis |
sini |
sim |
sinərə |
sinə |
|
3e v. |
irə |
irəs |
iri |
irəm |
irərə |
irnə |
|
1e |
ɔɪ̯sə |
ɔɪ̯səs |
ɔɪ̯si |
ɔɪ̯səm |
ɔɪ̯sərə |
ɔɪ̯snə |
meervoud |
2e |
ɔɪ̯ə |
ɔɪ̯əs |
ɔɪ̯ri |
ɔɪ̯əm |
ɔɪ̯ərə |
ɔɪ̯nə |
|
3e |
irə |
irəs |
iri |
irəm |
irərə |
irnə |
Betoonde en onbetoonde vormen zijn hierboven gemakshalve niet onderscheiden.
Regionale variëteiten
Bazel
In de stad Bazel wordt Nederalemannisch gesproken. In de omstreken („Bazel land“) daarentegen woordt „Zwitserduits algemeen“ gesproken:
Bazel duits |
Zwitserduits algemeen |
Nederlands |
aanmerkingen |
ba:səl |
basəl |
Bazel |
nieuwhoogduitse uitrekking |
ʃtro:s, ʃpro:χ |
ʃtra:s, ʃpra:χ |
straat, taal |
ablaut net als in Elzassers + Luxemburgs |
uns |
ɔɪ̯s |
ons |
nieuwhoogduitse monoftongering |
tʏtʃ |
tʏ:dʃ |
Duits |
Bazels korting |
kind |
χind |
kind(eren) |
uitspraak net als in standaardduits |
daʊ̯sig |
tu:sig |
1000 |
nieuwhoogduitse diftongering |
me:glig |
møgliχ |
mogelijk |
Bazels specialiteit |
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
Konjugation - Vervoeging --- Conjugation
Beispiel: reisen (voorbeeld reizen)
aktiv / bedrijvend |
|
passiv / lijdend |
raɪ̯sə |
infinitief = onbepaalde wijs
|
graɪ̯st wærdə |
raɪ̯sənd |
participium presens (onvoltooid) |
- |
- |
participium perfectum (voltooid)
|
graɪ̯st |
raɪ̯s raɪ̯səd raɪ̯səd si |
imperatief = gebiedende wijs enkelvoud 2e persoon meervoud 2e persoon beleefdheidvorm
|
|
enkelvoud 1e persoon iχ raɪ̯sə (( iχ raɪ̯stə )) iχ bi(n) graɪ̯st iχ bi(n) graɪ̯st gsi: iχ wirdə raɪ̯sə iχ ga go raɪ̯sə iχ wirdə graɪ̯st si:
|
indicatief = aantonende wijs presens preteritum perfectum plusquamperfect voltooid verleden futurum I
futurum II
|
enkelvoud 3e persoon əs wird graɪ̯st (( əs word graɪ̯st )) əs iʃ graɪ̯st wordə əs iʃ graɪ̯st wordə gsi(:) əs wiərd graɪ̯st wærdə
əs wiərd graɪ̯st wordə si: |
enkelvoud 1e persoon iχ raɪ̯si iχ sig(i) graɪ̯st iχ sig(i) graɪ̯st gsi: iχ wærdi (go) raɪ̯sə iχ wærdi graɪ̯st si(:) |
conjunctief (indirecte rede) 4) gelijktijdig voortijdig
„achternatijdig“
|
enkelvoud 3e persoon əs wærdi graɪ̯st əs sig(i) graɪ̯st wordə əs sig(i) graɪ̯st wordə gsi(:) əs wærdi graɪ̯st wærdə əs wærdi graɪ̯st wordə si(:) |
iχ raɪ̯sti
iχ wæ:ri graɪ̯st iχ wʏrd(i) go raɪ̯sə |
conditionalis (voorwaardelijk) tegenwoordige tijd (Als …, zou ik nu op reis gaan) verleden tijd (toen, vroeger) toekomst (op een later tijdsstip) |
əs wʏrd(i) graɪ̯st wærdə əs wæ:ri graɪ̯st wordə əs wʏrd(i) graɪ̯st wærdə |
Infinitief
De infinitief wordt in Zwitserduits gelijk gebruikt als in standaardduits. Specialiteiten:
si χøməd ʦ rænə. (standaardduits: Sie kommen gerannt.) Ze komen rennen/gerend.
əs χunt go rægnə. (standardduits: Es beginnt bald zu regnen.) Het gaat binnenkort regenen.
Participium perfectum
g- staat gewoon voor standaardduitse ge-, enkele uitzonderingen:
ər iʃ ən gstudiərtə. (Hij is een academicus.) Er ist ein „Studierter“ (niet: Gestudierter!)
ər hæt ju:s studiərt. (Hij heeft rechten gestudeerd.) Er hat Jus studiert.
Aanwending van de tijden
In het Alemannisch wordt het preteritum (indikatief) niet meer gebruikt, het is vervangen door het perfectum:
tijd Standardduits / Nederlands |
tijd Zwitserduits |
exempli gratia |
letterlijk in het Nederlands |
presens |
presens |
iχ issə |
ik eet |
perfectum |
perfectum |
iχ han gæsə |
ik heb gegeten |
preteritum |
perfectum |
iχ han gæsə |
ik heb gegeten |
plusquamperfect |
dubbele perfectum5) |
iχ han gæsə gha: |
ik heb gegeten gehad |
5) cf. Frans: passé surcomposé (temps surcomposé): j’ai eu mangé.
Het Zwitserduits maakt vaak gebruik van conjunctiefvormen, zelfs in onlogisch verschijnende situaties, b. v. aan het eind van een boodschap: „Das wær aləs“ (Dat was het).
Vervoeging naar persoon
presens |
indicatief |
preteritum |
iχ raɪ̯sə |
1e persoon enkelvoud |
(( iχ raɪ̯stə )) -> iχ bi(n) graɪ̯st |
du raɪ̯siʃ |
2e persoon enkelvoud |
(( du raɪ̯stəʃ )) -> du biʃ graɪ̯st |
ər/si/əs raɪ̯st |
3e persoon enkelvoud |
(( ər/si/əs
raɪ̯stə )) -> |
m(i)ər/iər/si raɪ̯səd |
1e/2e/3e persoon meervoud |
-> m(i)ər/iər/si sind graɪ̯st |
BE VS m(i)ər raɪ̯sə |
1 persoon meervoud |
(( m(i)ər raɪ̯stə )) -> |
BE VS ir raɪ̯səd |
2 persoon meervoud |
(( i(ə)r raɪ̯stət )) -> BE VS ir sit graɪ̯st |
VS si raɪ̯sənd |
3 persoon meervoud |
(( si raɪ̯stə )), VS ((si raɪ̯stənd )) -> |
Schweizerdeutsch kennt mehrheitlich den Einheitsplural; abweichend: BE Region Bern, VS Region Wallis.
De meervoudsvormen zijn meestal identiek voor alle personen; afwijkend: BE gebied Bern, VS gebied Wallis.
presens (indirecte rede) |
conjunctief |
preteritum (conditionalis) |
iχ raɪ̯si |
1e persoon enkelvoud |
iχ raɪ̯sti -> iχ wʏrdi raɪ̯sə |
du raɪ̯siʃ |
2e persoon enkelvoud |
du raɪ̯stiʃ -> du wʏrdiʃ raɪ̯sə |
ər/si/əs raɪ̯si |
3e persoon enkelvoud |
ər/si/əs raɪ̯sti -> |
m(i)ər/iər/si raɪ̯sid |
1e/2e/3e persoon meervoud |
m(i)ər/iər/si raɪ̯stəd
-> |
BE VS m(i)ər raɪ̯si |
1 persoon meervoud |
BE
VS m(i)ər raɪ̯stə -> |
BE VS ir raɪ̯sid |
2 persoon meervoud |
BE VS ir raɪ̯stəd -> ir wʏrdid raɪ̯sə |
VS si raɪ̯sind |
3 persoon meervoud |
VS si raɪ̯stənd -> si wʏrdind raɪ̯sə |
aktiv bedrijvend |
Gegenwart (presens) |
Vergangenheit (preteritum) |
||
|
Regelmässige Verben (regelmatige werkwoorden) |
Unregelmässige Verben (onregelmatige werkwoorden) |
Regelmässige Verben (regelmatige werkwoorden) |
Unregelmässige Verben (onregelmatige werkwoorden) |
Indikativ indicatief |
Bildung auf -ə (Schwa)
eindigt met -ə (Sjwa) |
Bildung ähnlich Standard-deutsch |
Bildung wie im Standarddeutsch auf –te. seit ca. 1600 ausser Gebrauch1) (vormen zoals in standaardduits, verouderd!) |
Bildung siehe Tabelle unten. seit ca. 1700 ausser Gebrauch1) (z. onderstande tabel, |
Konjunktiv conjunctief |
Bildung auf –i (eindigt met –i) |
Bildung auf –ti (eindigt met –ti) |
s. Tabelle unten z. onderstande tabel |
1) Dialekte im oberdeutschen Sprachraum (= südlich von Karlsruhe).
1) In Zwitsere, Oostenrijkse en Zuid-Duitse dialecten nauwelijks meer gebruikt.
Unregelmässige Verben (onregelmatige werkwoorden)
Grundform Standarddeutsch
infinitief Duitse standardtaal
|
Grundform Dialekt
infinitief Zwitserduits |
Indikativ Gegenwart
indicatief presens enkelvoud 2e persoon (cursief: 1e persoon)
|
Konjunktiv Gegenwart conjuctief presens enkelvoud 1e persoon |
Partizip Perfekt voltooid deelwoord sein (S) / haben (H) / nur intransitiv (-) 3) |
Indikativ Präteritum indicatief imperfectum 1. Person, ik … veraltet verouderd |
Konjunktiv Präteritum 2) conditionalis verleden tijd 2) 1. Person, ik …
|
sein |
si: |
biʃ bin |
sigi |
gsi: S |
war |
wæ:ri |
haben |
ha: |
həʃ han |
hebi |
gha: H |
hatt |
hetti |
müssen |
mʏəsə |
muəʃ muəs |
mʏəsi |
mʏəsə H |
muəʃt |
mʏəsti |
können |
χønə |
χaʃ χa(n) |
χøni |
χønə H ((gekont)) |
χont |
χønti |
dürfen |
dørfə |
dørfʃ |
dørfi |
dørfə H |
duərft |
dørfti |
sollen |
sølə |
selʃ |
seli |
selə H |
solt |
setti |
wollen |
velə |
vilʃ |
veli |
velə t gəvolt i H |
volt |
vetti |
mögen |
møgə |
magʃ |
møgi |
gmoχt t møgə i H |
moχt |
møχti |
bewegen |
bevegə |
bevegʃ |
bevegi |
*bevogə H |
bevo:g |
bevø:gi |
bieten |
biətə |
bʏtiʃ |
biəti |
potə H |
bo:t |
bø:ti |
binden |
bində |
bindiʃ |
bindi |
pundə H |
bund |
bændi |
bitten |
bitə |
bitiʃ |
biti |
*pætə H |
but |
bæ:ti |
blasen |
bla:sə |
bla:siʃ |
bla:si |
plasə H |
blo:s |
bliəsi |
brechen |
brəχə |
briχʃ |
brəχi |
proχə H |
bro:χ |
bræ:χi |
brennen |
brənə |
brənʃ |
brəni |
prənt H |
bronnt |
brænnti |
bringen |
briχə |
briχʃ |
briχi |
pra:χt H |
bro:χt |
bræχti |
denken |
dæŋkə |
dæŋkʃ |
dæŋki |
təŋkt H |
do:χt |
dæχti |
dreschen |
dreʃə |
dreʃiʃ |
dreʃi |
*(troʃə) H |
dro:ʃ |
dræ:ʃi |
dringen |
driŋə |
driŋʃ |
driŋi |
truŋə H |
droŋ |
dræŋi |
empfehlen |
empfelə |
empfilʃ |
empfeli |
empfolə H |
empfo:l |
empfæ:li |
erlöschen |
erløʃə |
erliʃiʃ |
erløʃi |
erloʃə - |
erlu:ʃ |
erlʏ:ʃi |
erschrecken |
erʃrekə |
erʃrekʃ t erʃrikʃ i |
erʃreki |
erʃrekt H erʃrokə S |
erʃru:k |
erʃræ:ki |
essen |
æsə |
issiʃ |
æsi |
gəsə H |
a:s |
æ:si |
fallen |
falə |
falʃ |
fali |
gfalə S |
fo:l |
fiəli |
fangen |
faŋə |
faŋʃ |
faŋi |
gfaŋə H |
foŋ |
fiəŋi |
fechten |
fæχtə |
fæχtiʃ |
fæχti |
gfoχtə H |
fo:χt |
føχti |
finden |
fində |
findʃ |
findi |
gfundə H |
fond |
fændi |
flechten |
flæχtə |
flæχtiʃ |
flæχti |
*gfloχtə H |
floχt |
fløχti |
fliegen |
flʏ:gə |
flʏ:gʃ |
flʏ:gi |
gflogə S |
flu:x |
flʏ:gi |
fliehen |
fliə |
fliəʃ |
fliəi |
gfloə S |
flo:χ |
flø:xi |
fliessen fließen |
flʏ:sə |
flʏ:siʃ |
flʏ:si |
gflosə S |
flo:ss |
flø:ssi |
fragen |
fræ:gə |
fræ:gʃ |
fræ:gi |
gfræ:gət H |
fro:x |
frø:gi |
fressen |
fræssə |
frissiʃ |
fræssi |
gfrəsə H |
fro:ss |
fræ:ssi |
frieren |
frʏ:rə |
frʏ:rʃ |
frʏ:ri |
*gfro:rə H |
fro:r |
frø:ri |
gären |
gæ:rə |
gæ:rʃ |
gæ:ri |
gho:rə H |
go:r |
gø:ri |
gebären |
gebæ:rə |
gebæ:rʃ |
gebæ:ri |
gebo:rə H |
gebo:r |
gebæ:ri |
geben |
gæ: |
gibʃ |
gæbi |
ghæ: H |
go:b |
gæ:bi |
gehen |
ga |
ga:ʃ ga(nə) |
gøxi |
ghaŋə S |
goŋ |
giəŋi |
gelten |
gæltə |
giltʃ giltə |
gælti |
gholtə H |
golt |
gælti |
geniessen genießen |
gnʏ:sə |
gnʏ:siʃ |
gnʏ:si |
gnosə H |
gnu:s |
gnø:si |
geschehen |
gʃe: |
gʃe:ʃ |
gʃəxi |
gʃe(ə) - (pasiərt) |
gʃo:x |
gʃæ:χi |
gewinnen |
gvʏnə |
gvʏnʃ |
gvʏni |
gvunə H |
gvonn |
gvænni |
giessen |
gʏ:sə |
gʏ:siʃ |
gʏ:si |
gosə H |
guəss |
gø:ssi |
gönnen |
gønə |
gøniʃ |
gøni |
*gunə H |
gu:nt |
gʏnti |
graben |
grabə |
grabʃ |
grabi |
grabə H |
gruəb |
grʏəbi |
halten |
haltə |
haltiʃ |
halti |
ghaltə H |
ho:lt |
hiəlti |
hängen |
haŋə |
haŋʃ |
haŋi |
ghæŋt H ghaŋə S |
hoŋ |
hiəŋi |
heben |
hebə |
hebʃ |
hebi |
ghebt H ghobə H |
huəb |
hø:bi |
heissen heißen |
haɪ̯sə |
haɪ̯siʃ |
haɪ̯si |
*(ghiəsə) H |
hiəss |
hiəsi |
helfen |
hælfə |
hilfʃ |
hælfi |
ghulfə H |
hulf |
hʏlfi |
klingen |
kliŋə |
kliŋʃ |
kliŋi |
kluŋə H |
kloŋ |
klæŋi |
kneifen |
knaɪ̯fə |
knaɪ̯fiʃ |
knaɪ̯fi |
*knifə H |
kniəf |
kniə:fi |
kommen |
χo: |
χumʃ χumə |
χømi |
χo: S |
χo:m |
χæ:mi |
kriechen / krauchen |
χrʏ:χə |
χrʏ:χiʃ |
χrʏ:χi |
*kroχə S |
χro:χ |
χrʏ:χi |
laden |
ladə |
ladiʃ |
ladi |
gladə H |
luəd |
lʏədi |
lassen |
la: |
la:ʃ |
løsi |
gla: H |
lo:ss |
liəssi |
laufen |
laufə |
laufiʃ |
laufi |
(*)glofə S |
lo:f |
liəfi |
lesen |
læsə |
lisiʃ |
ləsi |
gləsə H |
lo:s |
læ:si |
liegen |
ligə |
ligʃ |
ligi |
gləgə S |
lo:χ |
læ:gi |
lügen |
lʏ:gə |
lʏ:gʃ |
lʏ:gi |
*glogə H |
lu:g |
lø:gi |
machen |
maχə |
maχiʃ |
maχi |
gmaχt H |
mo:χ |
møχi |
melken |
melkə |
melkʃ |
melki |
*gmolkə H |
molk |
mølki |
messen |
mæsə |
misiʃ |
mæsi |
gməsə H |
mo:ss |
mæ:ssi |
misslingen |
misliŋə |
misliŋʃ |
misliŋi |
*misluŋə - |
misloŋ |
mislæŋi |
nehmen |
næ: |
nimʃ |
nəmi |
gno: H |
no:m |
næ:mi |
quellen |
kwælə |
kwilʃ |
kweli |
*gkwolə - |
kwul |
kwøli |
raten |
ratə |
ratiʃ |
rati |
gratə H |
riət |
riəti |
riechen |
riəχə |
rʏχʃ |
riəχi |
groχə H |
ru:χ |
røχi |
ringen |
riŋə |
riŋʃ |
riŋi |
*gruŋə H |
roŋ |
ræŋi |
rufen |
rʏəfə |
rʏəfʃ |
rʏəfi |
*gruəfə H |
riəf |
riəfi |
saufen |
su:fə |
su:fʃ |
su:fi |
gsofə H |
su:f |
søffi |
saugen |
su:gə |
su:giʃ |
su:gi |
*gsogə H |
su:g |
sø:gi |
schaffen |
ʃaffə |
ʃaffʃ |
ʃaffi |
gʃafə H |
ʃu:f |
ʃʏ:fi |
schelten |
ʃeltə |
ʃeltiʃ |
ʃelti |
gʃoltə H |
ʃolt |
ʃæ:lti |
scheren |
ʃe:rə |
ʃe:rʃ |
ʃe:ri |
gʃo:rə H |
ʃur |
ʃø:ri |
schieben |
ʃiəbə |
ʃiəbʃ |
ʃiəbi |
gʃobə H |
ʃu:b |
ʃø:bi |
schiessen schießen |
ʃʏ:sə |
ʃʏ:siʃ |
ʃʏ:si |
gʃosə H |
ʃu:s |
ʃø:si |
schinden |
ʃində |
ʃindiʃ |
ʃindi |
*gʃundə H |
ʃu:nd |
ʃʏndi |
schlafen |
ʃla:fə |
ʃla:fʃ |
ʃla:fi |
gʃla:fə H |
ʃlo:f |
ʃliəfi |
schlagen |
ʃla: |
ʃla:ʃ |
ʃlegi |
gʃlagə H |
ʃluəg |
ʃlʏəgi |
schliessen schließen |
ʃlʏsə |
ʃlʏsiʃ |
ʃlʏsi |
gʃlosə H |
ʃlu:s |
ʃlø:si |
schlingen |
ʃliŋə |
ʃliŋʃ |
ʃliŋi |
(*)gʃluŋə H |
ʃloŋ |
ʃlæŋi |
schmelzen |
ʃmeltsə |
ʃmeltsiʃ t ʃmiltsiʃ i |
ʃmeltsi |
gʃmoltsə H (gʃmilzt) |
ʃmults |
ʃmøltsi |
schwellen |
ʃvelə |
ʃvelʃ |
ʃveli |
*gʃvulə - |
ʃvul |
ʃvøli |
schwimmen |
ʃvʏmə |
ʃvʏmʃ |
ʃvʏmi |
*gʃvumə S |
ʃvum |
ʃvømmi |
schwinden |
ʃvində |
ʃvindiʃ |
ʃvindi |
gʃvundə H |
ʃvond |
ʃvændi |
schwingen |
ʃviŋə |
ʃviŋʃ |
ʃviŋi |
gʃvuŋə H |
ʃvoŋ |
ʃvæŋi |
sehen |
gse: |
gse:ʃ gse:(nə) |
gsəχi |
gse: H |
gso:x |
gsæ:χi |
sieden |
si:də |
si:diʃ |
si:di |
*gsotə H |
sutt |
sʏtti |
singen |
siŋə |
siŋʃ |
siŋi |
gsuŋə H |
soŋ |
sæŋi |
sinken |
sinkə |
sinkʃ |
sinki |
gsunkə S |
sonk |
sænki |
sitzen |
sitsə |
sitsiʃ |
sitsi |
gsəsə S |
so:s |
sæ:ssi |
speisen |
ʃpi:sə |
ʃpi:siʃ |
ʃpi:si |
gʃpisə H |
ʃpi:əs |
ʃpi:əsi |
sprechen |
ʃpræχə |
ʃpriχʃ |
ʃpræχi |
gʃproχə H |
ʃpro:χ |
ʃpræ:χi |
spriessen sprießen |
ʃpriəsə |
ʃpriəsiʃ |
ʃpriəsi |
*gʃprosə S |
ʃprus |
ʃprøsi |
springen |
ʃpriŋə |
ʃpriŋʃ |
ʃpriŋi |
gʃpruŋə S |
ʃproŋ |
ʃpræŋi |
stechen |
ʃtæχə |
ʃtæχiʃ |
ʃtəχi |
gʃtoχə H |
ʃto:χ |
ʃtæ:χi |
stehen |
ʃta: |
ʃta:ʃ ʃta:(nə) |
ʃtøχi |
gʃtandə S |
ʃto:nd |
ʃtændi |
stehlen |
ʃtælə |
ʃtilʃ |
ʃtəli |
gʃto:lə H |
ʃto:l |
ʃtæ:li |
sterben |
ʃtærbə |
ʃtirbʃ |
ʃtærbi |
gʃtorbə S |
ʃturb |
ʃtʏrbi |
stieben |
ʃtʏ:bə |
ʃtʏ:bʃ |
ʃtʏ:bi |
*gʃtobə H |
ʃto:b |
ʃtø:bi |
stinken |
ʃtinkə |
ʃtinkʃ |
ʃtinki |
*gʃtunkə H |
ʃtunk |
ʃtʏnki |
tragen |
trægə |
træiʃ |
trægi |
thraɪ̯ t H |
tro:χ |
trø:gi |
treffen |
træfə |
trifʃ |
træfi |
throfə H |
tro:f |
træ:fi |
treten |
trætə |
tritʃ |
trəti |
thrətə H |
tro:t |
træ:ti |
trinken |
trinkə |
trinkʃ |
trinki |
thrunkə H |
tronk |
trænki |
tun |
tuə |
tuəʃ tuə(nə) |
təxi |
tha: H |
to:t |
tæ:ti |
verderben |
fərderbə |
fərdirbʃ |
fərderbi |
fərdorbə H |
fərdurb |
fərdʏrbi |
vergessen |
fərgæsə |
fərgisiʃ |
fərgæsi |
fərgæsə H |
fərgo:s |
fərgæssi |
verlieren |
fərlʏ:rə |
fərlʏ:rʃ |
fərlʏ:ri |
fərlorə H |
fərlu:r |
fərlø:ri |
verzeihen |
fərʦeiə |
fərʦeiʃ |
fərʦeii |
*fərʦiə H |
fərʦo:χ |
fərʦʏχi |
wachsen |
vaχsə |
vaχsiʃ |
vaχsi |
gvaχsə S |
vu:χs |
vʏχsi |
wägen |
væ:gə |
væ:gʃ |
væ:gi |
*gvogə H |
vu:x |
vø:gi |
waschen |
væʃə |
væʃiʃ |
væʃi |
gvæʃə H |
vu:ʃ |
vʏ:ʃi |
weben |
væbə |
væbʃ |
væbi |
*gvobə H |
vu:b |
vø:bi |
werben |
verbə |
virbʃ |
verbi |
gvorbə H |
vu:rb |
vʏrbi |
werden |
værdə |
virʃ vird(ə) |
værdi |
vordə - |
vord |
vʏrdi |
werfen |
værfə |
virfʃ |
værfi |
gvorfə H |
vuərf |
vʏrfi |
wiegen |
viəgə |
viəgʃ |
viəgi |
*gvogə H |
vu:x |
vø:gi |
winken |
viŋkə |
viŋkʃ |
viŋki |
gvuŋkə H |
voŋk |
viŋkti |
wissen |
vʏsə |
vaɪ̯ʃ vaɪ̯s |
vʏsi |
gvʏst H |
vo:st |
vʏssti |
wringen |
vriŋə |
vriŋʃ |
vriŋi |
(*)gvruŋə H |
vroŋ |
vræŋi |
ziehen |
ʦiə |
ʦiəʃ ʦiə(nə) |
ʦiəi |
ʦogə H |
ʦo:χ |
ʦʏχi |
zwingen |
ʦviŋə |
ʦviŋʃ |
ʦviŋi |
ʦvuŋə H |
ʦvoŋ |
ʦvæŋi |
: Dehnungszeichen (vrij / lang klinker)
2) Bei Hilfs- und Modalverben gängig, sonst oft umschrieben mit „würde“.
2) Gebruikelijk voor hulp- en modale werkwoorden, anders vaak vervangen door „würde“ (zou) + infinitief.
3) Bildung des Perfekts und des Passivs und Regeln für haben/sein (meistens) wie im Standarddeutsch.
3) Perfectum: iχ bin naχ ...
grəisd. (Ich reiste nach .... Ik heb naar ... gereisd./Ik reisde
naar ...);
Passief: miər wiərd verziə. (Mir wird verziehen. Ik
word vergeven.)
* vaak regelmatig gevormd.
t transitiv, overgankelijk
i intransitiv, onovergangelijk
4) Het Zwitserduits volgt dezelfde regels als het Standaardduits, vernoemd „gemischter Konjunktiv“, soms ook „Goethe-Schiller-Konjunktiv“; de tempus van de bijzin is – anders dan in de meeste talen - onafhankelijk van de tempus van de hoofdzin:
hoofdzin |
bijzin in indirecte rede |
tijdrelatie |
Ich sage, Ich habe gesagt, Ich sagte, Ich hatte gesagt, Ich werde sagen, … |
ich reise viel. Ich reiste viel. |
gleichzeitig |
ich sei viel gereist. ich sei damals schon viel gereist gewesen. |
vorzeitig |
|
ich werde viel gereist sein.
|
nachzeitig |
info@zwitserduits.ch